Over de oorsprong van de vrijmetselarij handelen is niet gemakkelijk. Door de maçonnieke discretie en de orale overdracht van de traditie zijn de betrouwbare historische bronnen eerder gering. Anderzijds heeft de fundamentele gehechtheid aan de traditie geleid tot een groot aantal legenden, die aanleiding gaven tot een vrij mythische geschiedenis. Zo zou volgens sommige teksten Adam de eerste vrijmetselaar geweest zijn en zou de geschiedenis van de Orde vereenzelvigd moeten worden met deze van het heelal zelf, waarbij dan de Bijbelse chronologie geldt, die de Schepping situeert in 4.000 voor Chris­tus. Deze geestesgesteldheid heeft er velen toe gebracht de geschiedenis met de legenden te verwarren.

Handhaven de vrijmetselaren met recht en reden het symbolisch karakter van de ritualen, die een ruim beroep doen op mythen en legenden, dan moet de geschiedenis zelf van de instelling van deze mythen, waarvan sommigen haar ontstaan en haar groei hebben doorweven, bevrijd worden. Het neemt niet weg, dat sommige door de vrijmetselarij zelf aangeduide filiaties, ondanks de twijfelachtige historische waarde ervan, een onbe­twistbare spirituele waarde behouden. Zij drukken immers de wil uit om zich met een traditie te verbinden, die in het hart van de mens verankerd is.

De voorgeschiedenis van de Orde is al te mistig om er met wetenschappelijke ernst over te spreken, maar de geschiedenis van de Orde in de afgelopen drie eeuwen weerstaat ongetwijfeld aan de historische kritiek.

De moderne vrijmetselarij is geïnspireerd door de middeleeuwse gilden van metselaren en steenhouwers, de bouwers van godsdienstige en burgerlijke gebouwen. Men weet o.m. dat de middeleeuwse kathedraalbouwers in Loges gegroepeerd waren. Zij worden «operatieve metselaren» genoemd. Hun schutsheiligen waren eerder de “quatri coronati” en later “Johannes”, vandaar de benaming “Sint-Jansloges”. Waar het historisch niet bewezen is dat de moderne vrijmetselarij een voortzetting is van deze middeleeuwse Loges, heeft zij er onbetwistbaar haar methode op gebaseerd.

Oorsprong en ontwikkeling van de maçonnieke Orde zijn in Groot Brittanië terug te vinden. De moderne of «speculatieve» vrijmetselarij ontstond te Londen op het einde van de XVIIde eeuw. Zij vestigde zich als zodanig in de eerste decennia van de XVIIIde eeuw. De uitdrukking  «freemason», dit is een vrije metselaar (franc-maçon in het Frans) vindt men in documenten terug van 1376 af, maar over de juiste betekenis ervan tast men in het duister. Volgens sommigen zou men er een vakman mee bedoelen, die vrijgesteld was van belastingen en andere feodale verplichtingen, dank zij een hem verleend voorrecht, zoals er in die tijd ook elders (o.m. de «franc métiers» in Frankrijk) bestonden. Volgens anderen zou de «free mason» gewoon de free stone mason hebben betekend, dus de metselaar, die bekwaam was tot het bewerken van de «vrije steen», een steensoort van het gebouw, in tegenstelling tot de «rough stone mason» of metselaar die de ruwe steen bewerkt, bestemd voor de ruwbouw.

Deze Britse operatieve metselaren waren evenals hun makkers op het vasteland rondreizende arbeiders, die zich van de ene werkplaats naar de andere verplaatsten. Zo onderscheidden zij zich van de bouwvakken in de steden en de nieuwe gemeenten en zo kende hun beroepsorganisatie een andere geschiedenis dan de stedelijke gilden. Op het werk kwamen de metselaren samen in een Loge, dit is tegelijk een werk- en een verblijfplaats. De eerste melding gaat tot 1277 terug. De bouwvakkers werkten er onder de leiding van een bouwmeester of «meester van de Loge». De leertijd was lang en moeizaam. Het duurde zeven jaar eer de leer­ling ingeschreven werd op het register van de loge en even lang eer hij als «fellow of the craft» (volleerde beroepsgezel) werd aanvaard. Hij werd dan meester in het vak en vrij om, na zijn inwijding, tot de vak- en andere geheimen – o.m. rondom het thema van de tempel van Salomo -, door het land te trekken, op zoek naar werk.

De Engelse loges bezaten een handschrift met de regels van het vak, de «Old Charges» of de «Oude Plichten» en daarvan werd bij plechtige gelegenheden en feesten lezing gegeven. Deze «oude plichten» worden ingeleid met een aanroeping van de Drievuldigheid. Voorts bevatten zij een legendarische geschie­denis van de vrijmetselarij alsook een opsomming van morele en professionele voorschriften. De «oude plichten» behelsden dus een echte deontologische beroepscode. Deze legendarische geschiedenis beschrijft de oorsprong en de ontwikkeling van de bouwkunst vanaf de voorgeschiedenis, waarbij ook een heel bijzondere aandacht geschonken wordt aan de Tempel van Salomo.

Als enige sporen van een rituele activiteit in deze oude loges vindt men in de tot ons gekomen documenten, tevens de grond­slagen van de huidige ritualen, de mededeling van het «mason’s word» in Schotland en de lezing van de «Old Charges» in Engeland. Hieruit heeft men terecht afgeleid, dat in deze besloten genootschappen van mannen, die met elkaar door de dagelijkse beroepspraktijk en door gemeenschappelijke geheimen verbonden waren, zeer snel het typisch gevoelen ontstaan is, dat eigen is aan alle initiatieke groepen, met name een broederlijke genegenheid en de dubbele plicht om zich als mens te volmaken en zijn gezellen te helpen deze plicht te volbrengen. Anders is de latere overgang naar de speculatieve vrijmetselarij, in het bijzonder na de aanvaarding in de loges van «accepted masons», onverklaarbaar.

In de zeventiende en de achttiende eeuw onderging de beroepspraktijk grondige veranderingen. De traditionele werkplaatsen nabij kathedralen, abdijen en kastelen verdwenen en de ontwikkeling van de steden droeg bij tot de vestiging van de werklieden in de agglomeraties zelf. Deze verstedelijking deed machtige en goed ingerichte gilden ontstaan, die weldra zelfs betrokken werden bij het gemeentelijk beheer. Dat was o.m. het geval te Londen. De oude operatieve loges  geraakten voorbijge­streefd door de sociale en economische evolutie. Zij verloren hun belang en zij zouden zelfs volledig uitgestorven zijn, indien geen buitenstaanders – personen die met de bouwvakarbeid geen uitstaans hadden – niet als «accepted masons» toegetreden waren. Meestal waren het intellectuelen, begoede burgers, aris­tocraten en geestelijken. Hun namen vindt men terug in de ledenlijsten van de loges van de eerste helft van de zeventiende eeuw af. Hun aantal groeide gestadig tot in de eerste jaren van de achttiende eeuw. Over hun drijfveren beschikken wij weinig gegevens. Oefenden de loges een aantrekkingskracht uit op deze mannen, dan was het waarschijnlijk omdat zij er een spirituele verrijking in vonden, zeker niet om er welke technische of andere beroepsvaardigheid ook te kweken. Deze gang van zaken verklaart in ieder geval het voortbestaan en de groei van de moderne vrijmetselarij. Terwijl de loges aanvankelijk gelegen­heidsstructuren waren, die uitsluitend het toezicht op het werk, de beroepsvorming en de wederzijdse bijstand beoogden, werden zij in de loop van de achttiende eeuw een broederschap, die mede dank zij de symboliek en bepaalde legenden een zekere spiritua­liteit en een aantal ethische waarden uitstraalden. De werktuigen van de metselaar en de steen die hij bewerkte werden aldus de symbolische basis van de morele en metaphysische bespiegeling.

De mutatie van de operatieve naar de speculatieve vrijmetse­larij behelsde een breuk, waarvan de gevolgen tot op vandaag merkbaar zijn. Deze nieuwe «geaccepteerde» metselaren hebben immers op de eeuwenoude instelling een geheel van morele, religieuze en filosofische elementen geënt.

Deze samenloop van omstandigheden mondde uit op de moderne vrijmetselarij, die op officiële wijze tot stand kwam toen vier Londense loges zich op 24 juni 1717 verenigden. Zij stichtten de «Grand Lodge of the Most Ancient and Right Worshipful Fraternity of the Freemasons», die dadelijk ook de Grootloge van Londen en Westminster en later de Grootloge van Engeland werd genoemd. Haar constitutie werd in 1723 gepubliceerd. Zij was het werk van dr. James Anderson, een presbyteriaanse dominee. In feite bracht hij hierin vooral de operatieve «old charges» samen uit diverse manuscripten van operatieve Loges. Niettemin behelst deze Constitutie een kentering: terwijl de oude docu­menten louter christelijk van signatuur waren, bevestigt de Constitutie van Anderson duidelijk het beginsel van de religieuze openheid en eerbied voor alle confessionele strekkingen.

De vrijmetselarij kende in de achttiende eeuw een opvallend snelle ontwikkeling en spreidde zich over heel Groot Brittanië, Europa en Amerika uit. In de loop van deze eeuw kwamen de gebruiken en rituelen tot stand, die tot op heden in de Angelsak­sische landen en elders geëerbiedigd worden. De reguliere vrij­metselarij heeft de fundamentele beginselen van 1723 gehan­dhaafd: het geloof in God, de broederschap van de mensen door eerbied van de overtuigingen en het geloof van eenieder, en de eerbied voor het burgerlijk wettelijk gezag, de afwijzing van vrouwen in de Orde, de onthouding ten opzichte van welke inmenging in politieke en godsdienstige aangelegenheden.

Deze beginselen werden van bij de aanvang van groot belang geacht. Later werden zij in enkele landen verwaarloosd en zelfs verlaten en aldus is de irreguliere vrijmetselarij ontstaan, als een fundamentele afwijking van de oorspronkelijke instelling. Meestal kenmerkt deze irreguliere     vrijmetselarij zich door een uitgesproken betrokkenheid bij de maatschappelijke problemen en wil zij dus ook in de gemeenschap een directe invloed uitoefenen. De reguliere vrijmetselarij wil die directe invloed niet en gaat ervan uit dat de vrijmetselaar als individu groeit en dan ook als       vrijmetselaar een indirecte bijdrage levert tot zijn omgeving. Geen van beide vormen van vrijmetselarij heeft meer waarde dan de andere; zij bestaan naast elkaar en hebben elk hun waarde en dienen elkaar te respecteren in hun eigenheid. Waar er bij de rituele activiteiten niet samengewerkt wordt, is er een langzame evolutie naar niet-rituele ontmoetingsmomenten.

De vrijmetselaren waren in het begin van de achttiende eeuw terdege bewust van de politieke en godsdienstige tegenstellingen in hun rangen, ook al koesterden zij eenzelfde spirituele ver­zuchting en een innig broederlijke genegenheid voor elkaar. In de Loges van 1723 bestond er een vrij grote verscheidenheid van godsdiensten. De maçonnieke werkplaatsen telden onder hun leden anglicanen, katholieken, dissenters en zelfs buitenkerkelijke deïsten. De nieuwe principiële grondslagen legden ook de basis van een verruiming tot andere geloofsbelijdenissen, met name joden, moslims, hindoes, enz. In deze periode kregen de behoudende en de liberale politieke opties gestalte en de opeen­volgende overheersing door katholieken en protestanten ging gepaard met politieke problemen.

Van bij de aanvang werd het dus als onontbeerlijk beschouwd dat de Broeders zich in vrede kunnen verenigen en dat wat hen op het maatschappelijk vlak zou verdelen, beslist buiten de Loges zou worden gehouden.

De strenge toepassing van dit beginsel heeft in de loop der eeuwen de harmonische en vreedzame ontwikkeling van de vrijmetselarij gewaarborgd. Enkele uitzonderingen in de «Latijn- se» landen hebben ex absurdo aangetoond hoe nuttig en bevor­derlijk deze regel voor de goede werking van de Loges.